Худо Ҷуёи Тоҷикон аст – 7

Боби 7 – Портиён – Сарчашмаи Калисои Шарқ¹

«Олам дар дасти ду давлат аст: паҳлавиҳо ва римиҳо.

Ин ду халқ оламро идора мекунанд.» (Плутарх)

Портиён (Паҳлавиҳо) киҳо буданд?² Дар рӯйхати миллатҳои дар рӯзи иди пантикост дар Ерусалим ҳузур дошта номи онҳо дар ҷои аввал бурда шудааст. Аз рӯи китоби «Тоҷикон» -и Бобоҷон Ғафуров Порт ҷои асосии зисти онҳо дар асри яки милодӣ як қисми мамлакати Куруши Кабир буд. (Ғафуров,1998, саҳ. 92,97) Ғайр аз ин, «портиҳо мамлакати Портро, ки қисмати шимолии он дар хоки Туркманистони Ҷанубӣ ва қисмати ҷанубиаш дар ноҳияҳои сарҳадии Эрон воқеъ гардида буд, ба вуҷуд оварданд.» (Ғафуров,1998, саҳ. 51) Мамлакати Порт аз Месопотам (байнаннаҳрайн) то ба марзҳои Ҳиндустон ё давлати Кушониён худуди худро мустаҳкам намуда буд.(Шарафзода,2006, саҳ.176)

Баъд аз давлати Ҳахоманишинӣ дар солҳои 171-138 пеш аз милод Порт «давлати муқтадири ҷаҳон гардид», чун ки он «Мидия ва Байнаннаҳрайнро ба ҳудуди Порт дохил кард.» (Ғафуров,1998, саҳ. 149) Онҳо таъсиру қуввати азим дошта дар соли 65-и пеш аз милод ба «Римиҳо ғалабаи комил ба даст оварданд.» (Ғафуров,1998, саҳ. 185) Бобоҷон Ғафуров чунин мегӯяд: – «Дар аҳди подшоҳ Покор соли 40 пеш аз милод портҳо, ҳатто Сурия ва Фаластинро тасхир намуданд.» (Ғафуров,1998, саҳ. 186) ва вақте, ки Покор ба Ерусалим рафт «тамоми мамлакат ватандӯстони яҳудӣро бо хушнудӣ пешвоз гирифтанд.» (Умарзода, 2006, саҳ. 397)

Пеш аз боло рафтани Империяи Рум онҳо дар макони яҳудиён ҳукмронӣ мекард ва баъд аз 75 сол, дар воқеаи рӯзи Пантикост онҳо дар онҷо буда нуфуз ва эҳтибори калонро соҳиб буданд. Дар вақти таваллуд, зиндагӣ, марг ва эҳё шудани Исои Масеҳ Портиён дар як қисмати Эрон ҳукмронӣ мекарданд ва нисбати дини Масеҳӣ бо таҳаммулу пуртоқат буданд. (Пакизаги,1992, саҳ. 9) Плутарх муаррихи дунёи қадими юнонӣ (соли 46 то 126 милодӣ) гуфт: «Олам дар дасти ду давлат аст: паҳлавиҳо ва римиҳо. Ин ду халқ оламро идора мекунанд.» (Умарзода, 2006, саҳ. 373 ва 410) Рум дар тарафи ғарб ва паҳлавӣҳо бошанд тарафи шарқро идора мекарданд.

Маркази Порт аввал дар шаҳри «Нисо» ё «Насо», дар наздикии Ашхободи имрӯза буд, (Ғафуров,1998, саҳ. 158) ин ноҳия (дар тарафи шарқии Нисо) шаҳри Марв аст ва ин шаҳр макони асосии Калисои Шарқ ҳисоб мешуд.

Дар бораи динҳои Порт пеш аз милод Ғафуров гуфт: «Дар давлати Порт динҳои ниҳоят гуногун вуҷуд доштанд. Ғайр аз динҳои маҳаллӣ парастиши худои офтоб Митра ва асосгузори сулола Аршак, дар ин ҷо мазҳабҳои юнонӣ, зардуштия, яҳудия ва баъдтар насрония мавҷуд буданд. Дини зардуштия дар ин миён мақоми асосӣ дошт.» (Ғафуров,1998, саҳ. 162) Аз ин ҷо маълум аст, ки портиҳо сарватманд буда имконияти ба шаҳри Ерусалим омада дар ин маърикаи хушхабари Исои Масеҳ иштирок карданро доштанд ва баъди ба ватанашон баргаштан дар бораи Наҷотдиҳанда башорат доданд ва худи ин халҳоро «эллинӣ» меномиданд, яъне ин ном аз «маданияти халқҳои маҳаллӣ ва маданияти юнонӣ ба вуҷуд омадааст.» (Зиёев, 2005, саҳ. 208) онҳо бисёртар ба маданияти юнонӣ такя карда аз империяи Рум дар алоҳидагӣ пурқувват буданд. (Кризвек, 2002, саҳ. 127)

Паҳншавии дини Масеҳӣ дар байни Портиён

«Мо, ки портиён ва модиён ва эломиён, ва сокинони байнаннаҳрайн.

ба забонҳои худамон мешунавем.» (Аъмол 2:9,11)

Тертуллиён – дар соли 220-и милодӣ навишта шудааст, ки форсиҳо роҳбарони калисоҳо буда баъди рӯзи Пантикост онҳо башорати Исои Масеҳро дар байни халҳои дигар паҳн мекарданд ва онҳо масеҳиёни асри якуми милодӣ буданд, паншавии дини Масеҳӣ аз рӯзи Пантикост сар шуда сарчашмаи таърихи имрӯзаро ташкил медиҳанд.

Иброҳим Умарзода дар бораи давлати Портиён нақл мекунад, ки онҳо дар зери таъсиру тарбияи паҳншавии имондорон афтоданд: «Ҳатто кор ба дараҷае расид, ки баъзе шоҳзодаҳо аз дини худ рӯ гардонида, дини пайғамбари ҷавон Исои Масеҳро қабул карда, пас аз подшоҳ шуданашон худро аз номи дини тозабунёд муаррифӣ мекарданд.» (Умарзода, 2006, саҳ. 400) Таъсири аввали имондорони портӣ на фақат байни яҳудиён ё касони оддӣ буда, ва ҳам дар байни давлатдорони ин табақаи аҳолӣ пурзур буд.

Вилояти Эдессаи давлати Порт³ дар шимоли Месопотамия буда подшоҳи он Абгар VIII (180-192 милодӣ) тангае сикка задааст, ки дар кулоҳи шоҳ салибро тасвир кардааст⁴ ва ин онро нишон медиҳад, ки дини Масеҳӣ дар ҳудудҳои портиён тез паҳн шуда ҳатто сарварони онҳо имон оварда буданд. Дар соли 204-и милодӣ дар давраи Абгари IX дини Масеҳӣ дини давлатӣ шуда буд (соли 199-258 милодӣ Империяи Рум ин шаҳрро забт карда мегирад, ки дар он вақт он ҷо дар итоати Портиён набуд)⁵ ва вилояти Эдесса бошад маркази паҳншавии дини Масеҳӣ ба тарафи шарқ ба шумор меравад.

Дар Эдесса, тақрибан дар соли 100 як гурӯҳи яҳудиёни таъмидиҳанда ба кор сар карда онҳо ба рӯҳи ростӣ «пуштибон» бисёр нигоҳ мекарданд, ин равия номи «Элкесайт» ва Монӣро гирифта дини монизм аз ин равия буд.⁶ Бобоҷон Ғафуров дар бораи ин дин чунин нақл мекунад, «Таълимоти Монӣ, аз як тараф, унсурҳои асосии зардуштия ва тарафи дигар баъзе хусусиятҳои дини насронӣ ва ба андозае дини буддоиро ҳам дар бар мегирифт.» (Ғафуров,1998, саҳ.229). Монӣ дар солҳои 216 то 276 милодӣ зиндагӣ кардааст. Монавия дар осиёи миёна паҳн шуд вале мо ҳисоб намекунем, ки ин таъсир аз Калисои Шарқ буд, имондорони масеҳӣ бояд ба Китоби Муқаддас (Таврот, Забур ва Инҷил) нигоҳ кунанд ва ин таҳқурсии имони мо мебошад. Аз равияи Элкесайт исбот мешавад, ки баъди 70 сол таъсири рӯзи Пантикост ҳукмронӣ мекард ва онҳо он рӯзро фаромуш накарданд.

Эдесса дар асри аввали милодӣ вилояти Портиён ҳисоб меёфт ва аз расонаҳои Масеҳӣ хабар аст, ки шогирди Исои Масеҳ Таддо (Лаббой) (Матто 10:3 ва Марқӯс 3:18. ) ба ин шаҳр рафта хизмат мекард. Баъдтар Таддо аз Эдесса ба миёни портиҳо рафта башорат медиҳад ва Ӯ то Ҳиндустон сафар кардааст.(Дикенс,1999) Дар Эдесса халқ бо забони суриягӣ (лаҳҷаи арамӣ⁷ гуфтугӯ мекарданд ва ин забони адабиёти Калисои Шарк шуд. Бардаисан аз Эдесса(154-222 милодӣ) менависад,ки дар соли 196 милодӣ, Масеҳиён дар водии дарёи Гургон (мавзеъи Портиён) зиндагӣ мекарданд ва ин макон ба қаламрави Кушониён шаҳри Бохтар (Балхи имрӯза) воқеъ аст.(Мофет,1998, саҳ.207)

Ин хости Худо буд, ки халқи мо аввалин шуда наҷотдиҳандаи оламро шинохта, қабул карда наҷот ёбанд. Ва башорати наҷотро аз рӯзи Пантикост ба воситаи яҳудиён ва баъд таввасути имондорони Калисои Шарқи дар ҳудудҳои Портиён паҳн мекард.

Мувофиқи таърихи Калисои Шарқ кай ва дар кадом шаҳрҳои Портиён таъсис ёфтани ҷамоатҳои масеҳи чунин астанд:

1. Мавр (334 милодӣ, Туркманистони имрӯза).
2. Нишорпур (424 милодӣ, Эрон, ҷои маркази Хуросон)
3. Гургон, Эрон⁸ (497 милодӣ).
4. Марваррӯд (544 милодӣ, Туркманистон).
5. Авевард (554 милодӣ, Туркманистон) инҳо номгӯи макону шаҳрҳое, ки дар онҳо ҷамоатҳои Масеҳии портиён вуҷуд доштанд.⁹

Дар Мавр (байни 399-410 ё 415-420), ва Бухоро (пеш аз асри VIII, Ӯзбекистон) дар макони Порт, ки митрон ё митрополитҳо амал мекарданд. «Тибқи сарчашмаҳои мавҷуда маданияти несторӣ бештар дар се шаҳр: Нисибин, Гундишопур ва Марв ғун шуда буд.»¹⁰ Марв сераҳолитарин шаҳр дар осиёи миёна буд.

Паҳншавии Масеҳият дар байни Модиён

«Мо, ки портиён ва модиён ва эломиён, ва сокинони байнаннаҳрайн…

ба забонҳои худамон мешунавем.» (Аъмол 2:9,11)

Сарзамини Модиён (Мидия) дар маркази Эрони имрӯза дар наздикии Теҳрон вуҷуд дошт.¹¹ Дар асри 1-уми мелоди Модиён (Мидия) ба ҳайати давлати Портиён дохил буд ва ба қавле чун «мулкҳои на он қадар ҳам муҳим» маълум буд.(Умарзода, 2006, саҳ. 385,401) Пойтахти қадимаи давлати Мод, Экбатан, дар Ҳамадонӣ имрӯза воқеа мебошад. Шоҳроҳи Абрешим аз Месопотамия (Байнанаҳрайн) то пайтахти Экбатан рафта мерасид. Масеҳиёни асри 1 ва 2 бо ин шоҳроҳ рафту омад мекарданд.

Асари машҳури «Таълимоти Ҳаввориён»¹², ки тақрибан дар соли 250 милодӣ бо забони Сурӣ навишта шуда аст шаҳодат медиҳад, ки Масеҳиён дар ҳавзвҳои баҳри Хазар (Каспий) дар соли 120-140 милодӣ зиндагӣ мекарданд.(Дикенс, 1999, саҳ.1) Саршавии ҷамоатҳо дар ин минтақа аз хизмати Аҷҷай ном башоратдиҳанда, ки ба он ҷойҳо рафта ҷамоатҳои масеҳӣро ташкил кардааст оғоз меёбад.

Ӯ ба монанди Таддо ва шогирди дигар Тумо ба Ҳиндустон (дар он вақт давлати Кушониён буд) то Қандаҳор сафар карда дар байни форсиён ва ҳиндустониён Инҷили Шарифро мавъиза мекард.¹³

Тумо яке аз дувоздаҳ шогирди Исои Масеҳ буд, ки баъди эҳё эътиқоди комилашро арз кардаа буд: «Лекин Тумо, ки яке аз он дувоздаҳ буд ва Экизак номида мешуд, вақте ки Исо омад, бо онҳо набуд. Шогирдони дигар ба вай гуфтанд: Мо Худовандро дидаем. Вай ба онҳо гуфт: ‘То дар дастҳои Ӯ ҷои мехҳоро набинам, ва ангушти худро дар ҷои мехҳо нагузорам, ва дасти худро бар қабурғаи Ӯ наниҳам, бовар нахоҳам кард.‘

Баъд аз ҳашт рӯз боз шогирдони Ӯ дар хона буданд, ва Тумо низ бо онҳо буд, ва дарҳо баста. Исо омада, дар миёни онҳо биистод ва гуфт: ‘Салом бар шумо бод!’ Пас аз он ба Тумо гуфт: ‘Ангушти худро ба ин ҷо биёр ва дастҳои Маро бубин; ва дасти худро биёр ва бар қабурғаи Ман бигузор; ва беимон набош, балки имон дошта бош‘

Тумо дар ҷавоби Ӯ гуфт: ‘Эй Худованди ман ва эй Худои ман!‘

Исо ба вай гуфт: ‘Ба хотири он ки Маро дидаӣ, имон овардӣ: хушо касоне ки надида, имон меоваранд.’» (Инҷили Юҳанно 20:24-29).

Имрӯз дар Ҳиндустон калисоҳои бо номи «Мар Тумо» вуҷуд доранд, ки имондорони ин ҷамоъатҳо худро шогирдони Тумо меноманд. Дар саъати рассомии Масеҳиён бошад мусаввараҳои зиёди Тумо ҳангоми мавъизаи ӯ дар байни форсиёну Кушониён вуҷуд доранд.

Мувофиқи таърихи Калисои Шарқ кай ва дар кадом шаҳрҳои Модиён таъсис ёфтани ҷамоатҳои масеҳи чунин астанд:

1. Мурғоб (225-и милодӣ, назди ҳавзаи баҳри Каспий)¹⁴
2. Рай (424-и милодӣ, Эрон)
3. Бардаъа (429-и милодӣ, ноҳияҳои ғарби ҳавзаи баҳри Каспий)
4. Ҳуркания (Эрон, назди ҳавзи баҳри хазар)
5. Тус (487-и милодӣ, назди вилояти Машҳад)
6. Гилон ё Ҷилон (554-и милодӣ, назди ҳавзаи баҳри Хазар)
7. Омул (554-и милодӣ, ноҳияҳои шимолии Теҳрон)¹⁵

Дар сарзаминин Мод ҷойҳое, ки митрон ё митрополит доштанд инҳоанд: Ҳулван (628-и милодӣ, ноҳияҳои ғарби Эрон) ва Рай (778-и милодӣ, Эрон) ва аз решаи ин ҷамоатҳо, имрӯзҳо калисоҳое бо номи «Ассурӣ» амал мекунанд, ки худро шогирдони асри Исо мешуморанд.

Саршавии ҷамоатҳо дар байни халқи Элом

«Мо, ки портиён ва модиён ва эломиён, ва сокинони байнаннаҳрайн…ба забонҳои худамон мешунавем.» (Аъмол 2:9,11)

Яҳудиёне, ки аз қаламрави Порт, Мод, Элом ва ноҳияҳои Байнаннаҳрайн, дар рӯзи иди Пантикост ҳозир буданд, аз руи таърихномаҳо то асри 13 дар Калисои Шарқ номи «Элом»-ро чун ҷуғрофияи худ истофода мекарданд, Мод дар шимоли Эрон ва дар ҷануби Элом ҷойгир мебошанд макони асосии Элом, Шушан (Сузӣ ё Суза) аст. Роҳи абрешим аз тарафи ҷануб аз байни эломиён ва аз шимол аз байни модиён мегузашт. Мавҷеъи асосии Элом дар тарафи шарқу шимоли баҳри Қулзум воҷеъ аст.

Ҷанговари Элoм аз Шушани қадим. Дар Осорхонаи бостоншиносии Теҳрон ҷойгир аст.

Д ар замони ҳукмронии Портиён дар ҷазираи, ҷазираи Харқ, дар баҳри Қулзум (Халиҷи Порс) байни Баҳрайн ва Бандари Бушаҳри Эрон як калисои қадим вуҷуд дошт ва аз рӯи тадқиқотҳои бостоншиносони суриягӣ дар соли 150- милодӣ дар он ҷо ҷамоатҳои масеҳӣ ва дертар дайр¹⁶ амал мекард. Имондорони он мавзеъ ба ҷамъовариву фуруши марворид шуғл доштанд.(Ҳерзфелд,1935, саҳ.104) Калисои аз тарафи бостоншиносон пайдо шуда дар мавзеъи шаҳри Элом воқeъ аст. Исботи ин ҷамоати ҷазира бештар аз 60 қабристони Mасеҳӣ вуҷуд дорад.¹⁷

Номҳои шаҳрҳо ва дар кадом вақт саршавии Калисои Шарқ дар минтақаи Элом ва атрофи он:

1. Гундишопур (225-и милодӣ, имрӯза Аҳваз дар ҷанубу ғарби Эрон)¹⁸
2. Басра (225-и милодӣ, имруза Ироқ)
3. Исфаҳон (Эрон),
4. Шушан ва Ревардашер (424-и милодӣ дар назди Бушаҳр, Эрон)

Дар Гундишопур¹⁹ (290-и милодӣ), Басра (290-и милодӣ) ва Ревардашер (415-и милодӣ) митронҳо низ вуҷуд доштанд.

Башорати Исои Масеҳ дар байни мардумони Байнанаҳрайн

«Мо, ки портиён ва модиён ва эломиён, ва сокинони Байнаннаҳрайн…ба забонҳои худамон мешунавем.» (Аъмол 2:9,11)

Дар руйхати онҳое, ки дар иди Пантикост ҳозир буданд сокинони Байнаннаҳрайн дар ҷои чорум номбар шудаанд. Аз руи таърих дар асри 1-и милодӣ портиён дар Байнаннаҳрайн (Месопотамия) ҳукмронӣ мекарданд. Аз руи далелҳои таърихи Калисои Шарқ дар Байнаннаҳрайн калисоҳо дар Қатор (соли 225-и милодӣ), Арбел (Ироқ)²⁰ ва Табриз (Эрон) вуҷуд доштанд. Дар Мосул (290, Ироқ), Нисибин (290, дар назди Мардини Туркия), Шаҳрзӯр (325, Киркуқи Ироқ), Арбел (пеш аз 500-и милодӣ, Ироқ), ва Сурия (779)²¹ митронҳо низ вуҷуд доштанд.

Ин вилоятҳо калисоҳои бисёр доштанд ва ба ин мақсад ҳар Митрон аз 6 то ба 12 калисо назорат мекард. Дар синод (маҷлисҳои рӯҳонӣ роҳбарони калисо) соли 325 як ускуф (пастор ё роҳбари) аз Нисибин бо як роҳбар аз форс иштирок доштанд. Ин далели он аст, ки ҷамоатҳои Нисибин бо форсиён ва тоҷикон алоқаи махсус доштанд.²² Баъди нуҳ соли ин маҷлис ба шаҳри Марв (яке аз мавзеъҳои асосии Масеҳиён дар осиёи миёна) митрон ё роҳбар барои кор таъин мешавад ва имкон дорад, ки ӯ яке аз сокинони Марв буд.

Дар Инҷил, Румиён 16:12, Ҳавори Павлус чунин менависад: «Ба Парсиси маҳбуба, ки дар кори Худованд бисёр фаъол аст, салом гӯед,». Номи «Парсис» ин номи занона буда маънояш “форсӣ” ё “аз мулки форс” мебошад. Мувофиқи ин навишта чунин бар меояд, ки Ҳавори Павлус бо форсён ва тоҷикон ҳам алокамандӣ дошт.

Онҳое, ки дар рӯзи Пантикост иштирок кард имон оварданду ба макони худашон баргашта тухми аввали башоратро кориданд ҳосили ҷамоатҳои масеҳӣ шуданд. Худоро шукр мегӯем, ки Ӯ аз аввал ниёгони моро интихоб карда Хабари Хушро ба онҳо расондааст!

1. Калисои Шарқ, ин номи асосии калисоҳои дар сарзамиҳои аз тарафи шарқи Ерусалим воқеъ гардида аст ва «Калисоҳои Шарқ» намегӯянд чун, ки номи таърихиаш Калисои Шарқ мебошад, яъне ҷамъи ҳамаи калисоҳои дар тарафи шарқ. Баъзеҳо мегӯянд, Несториён, насрониён, калисои форсҳо ё тасоён. Дар бораи Масеҳиён: якчанд номи таърих вуҷуд дорад ва ҳамаи онҳо қариб як ҳастанд. Исои Масеҳ ин хел дуо мекард: – «Танҳо барои онҳо (шогирдҳоаш) илтимос намекунам, балки низ барои касоне ки ба василаи калими онҳо ба Ман имон хоҳанд овард: то ки ҳама як бошанд; чунон ки Ту, эй Падар, дар Ман ҳастӣ ва Ман дар Ту, онҳо низ дар Мо як бошанд, – то ҷаҳон имон оварад, ки Ту Маро фиристодӣ.» Инҷил, Юҳанно 17:20-21
2. Ҳам номҳои «Парфия» ё Империяи бузурги Паҳлавӣ дорад.
3. Эдесса дар байни Рум ва Порт воқеъ буд ва дар асри 1 то 3 баъзе вақт дар тарафи Рум ва баъзе дар тарафи Порт буд. Ҳам мумкин баъзе вақт мустақил буд. http://www.ecole.evansville.edu/ Ҳозира шаҳри Урфа дар Туркия дар ҷои Эдесса воқеъ аст.
4. Дар Апокрифҳои Масеҳӣ мактуби Абгар V нишон медиҳад, ки насли Абгар VIII бо Исои Масеҳ мутобиқат дошт. www.wikipedia.com/ Abgar V of Edessa.
5. http://www.srr.axbridge.org.uk/
6. www.ecole.evansville.edu accessed May 2010.
7. Ин забони давлатии Ҳахоминишиён буд ва дар асри 1, Масеҳиён бо ду гуруҳи забони ҷудо шуда буданд; тарафи ғарб, юнонӣ ва тарафи шарқ забони Сурӣ (Сирӣ). Калисои Шарқ бо ин забон таъсис ёфта буд. Сурӣ лаҳҷаи Арамӣ аст, ки яке аз забони асосии Исои Масеҳ буд.
8. Бобоҷон Ғафуров мегӯяд, «шимолу ғарби Афғонистони имрӯза», «Тоҷикон», саҳ. 506 вале дар Давлати Сомонӣ (саҳ 72-73) нишон медиҳад ки дар назди садҳади Эрон ва Туркманистон вуҷуд дорад. Ҳам номаш Ҷурҷон аст. Ҳозир дар Эрон дар назди садҳади Туркманистон номи ин шаҳр вуҷуд дорад.
9. “Location of Nestorian Bishops and Metropolitanates” (www.oxuscom.com/metropolitans) – солҳои додашуда- ин солҳои аввалине, ки аниқ медонад ҷамоат ё митрон онҷо буданд. Албатта пеш аз он вақт калисоҳо буданд ва ин рӯйхат аз ҳисоби намунаи маҷлиси рӯҳонӣ (синод), дар он солҳо ҳисоб мешуданд. Синодҳо бо рӯйхатҳои калисоҳо дар соли 410 сар шуданд.
10. «Аз таърихи пайдоиш ва паҳншавии масеҳият дар Осиёи Миёна», Достӣ Шариф, Хурсанд Аъзамов, Саҳ. 50
11. Номи дигар: Ҷурҷон, Гиркания, ва Гургон. Баъзи китоб мегӯяд ки ҷои мод ҳам Луристон аст (The Empire of the Steppes, 11).
12. Дар www.schoyencollection.com матни асри 9 ёфта мешавад.
13. Дар Китоби Муқаддас, «Шарҳи таърихи паҳн шудани дини Масеҳӣ» қисми «Ҳамсафари Библия» саҳ. 146. Ин аниқтар ки Тумо ба Кушониён рафт, онҳо дар он вақт соҳиби шимоли Ҳиндустон буд.
14. English “Mukar” or “Mughan”. Ин макон аниқ нест вале ин назди баҳри Kаспий буд.
15. (www.oxuscom.com/metropolitans) – ин солҳои аввалине, ки аниқ медонад ҷамоат ё митрон онҷо буданд.
16. Дар забони русӣ монастир
17. http://www.iranica.com/
18. Дар ибтидои истилои арабҳо дар Гандишапур ҳам аксарияти аҳоли масеҳӣ буданд, Richard N. Frye, page 111.
19. Ҳам номи Бета-Лапат буд ва Гунди Шопур.
20. Мингана таърихшинос, гуфт ки дар асри 3 аксарияти халқ масеҳӣ буд ва бештар аз 50% форс буд.
21. Ин сол аз равияи несториён аст, вале санги қабристон дар Палмира Сурия нишон медиҳад ки Масеҳиён дар онҷо пеш аз соли 135 милодӣ буданд. www.srr.axbridge.org.uk Дар асри 1 Сурия дар зери итоати Рум буд.
22. Солҳои 298 то 363 вилояти Нисибин дар дасти Рум буд, вале албатта рафту омад байни халқҳои форсу тоҷикон давом дошт.